پنج باب اول قانون مالیات‌های مستقیم ایران تشریح شد
قانون مالیات‌های مستقیم ایران یکی از اصلی‌ترین قوانین مالی کشور است که نحوه اخذ مالیات از اشخاص حقیقی و حقوقی را تعیین می‌کند. این قانون دارای پنج باب اصلی است که هر یک به جنبه‌های مختلفی از مالیات‌ستانی می‌پردازند. در ادامه به تشریح این پنج باب پرداخته می‌شود:
باب اول: اشخاص مشمول مالیات
این باب به تعریف اشخاصی می‌پردازد که طبق قانون موظف به پرداخت مالیات هستند. ماده ۱ این قانون، کلیه مالکین اعم از اشخاص حقیقی یا حقوقی نسبت به اموال یا املاک خود واقع در ایران طبق مقررات این باب و همچنین هر شخص حقیقی ایرانی مقیم ایران نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل می‌کند و هر شخص حقیقی ایرانی مقیم خارج از ایران نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران تحصیل می‌کند و هر شخص حقوقی ایرانی نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل می‌کند را مشمول پرداخت مالیات دانسته است. ماده ۲ نیز موارد معافیت از پرداخت مالیات را مشخص می‌کند که شامل وزارتخانه‌ها و موسسات دولتی، دستگاه‌هایی که بودجه آنها وسیله دولت تامین می‌شود، شهرداری‌ها و برخی نهادهای خاص با شرایط مقرر می‌شود.
باب دوم: مالیات بر دارایی
این باب به انواع مالیات‌هایی که بر دارایی افراد تعلق می‌گیرد، اختصاص دارد. این باب خود به فصول مختلفی تقسیم می‌شود که مهمترین آنها عبارتند از:
- فصل اول: مالیات سالانه املاک: این فصل به مالیات سالانه املاک مسکونی خالی با شرایط خاص و همچنین مالیات خانه‌های لوکس می‌پردازد.
- فصل دوم: مالیات مستغلات مسکونی خالی: این فصل به طور خاص به مالیات بر خانه‌های خالی از سکنه با هدف تشویق به عرضه مسکن می‌پردازد.
- فصل سوم: مالیات بر اراضی بایر: این فصل در حال حاضر متروک شده است.
- فصل چهارم: مالیات بر ارث: این فصل به نحوه محاسبه و وصول مالیات از اموال و دارایی‌های متوفی که به وراث منتقل می‌شود، می‌پردازد. این مالیات بر اساس طبقات وراث و ارزش ماترک متفاوت خواهد بود.
- فصل پنجم: مالیات حق تمبر: این فصل به مالیات مربوط به اسناد و مدارکی که نیاز به الصاق و ابطال تمبر دارند، مانند برخی قراردادها، اسناد تجاری و مدارک رسمی، می‌پردازد.
باب سوم: مالیات بر درآمد
این باب یکی از گسترده‌ترین و مهمترین بخش‌های قانون مالیات‌های مستقیم است و به انواع درآمدهای اشخاص حقیقی و حقوقی و نحوه مالیات‌ستانی از آنها می‌پردازد. این باب شامل فصول متعددی است که برخی از مهمترین آنها عبارتند از:
- فصل اول: مالیات بر درآمد املاک: این فصل به مالیات بر درآمدهای حاصل از اجاره املاک و مستغلات می‌پردازد.
- فصل دوم: مالیات بر درآمد کشاورزی: این فصل به مالیات بر درآمدهای حاصل از فعالیت‌های کشاورزی، دامداری، دامپروری، پرورش ماهی و زنبور عسل و سایر فعالیت‌های مشابه می‌پردازد. البته بسیاری از فعالیت‌های کشاورزی در حال حاضر از پرداخت مالیات معاف هستند.
- فصل سوم: مالیات بر درآمد حقوق: این فصل به مالیات بر درآمدی که اشخاص حقیقی در قبال ارائه نیروی کار خود به صورت حقوق و دستمزد دریافت می‌کنند، اختصاص دارد. نحوه محاسبه و کسر این مالیات توسط کارفرما در این فصل تشریح شده است.
- فصل چهارم: مالیات بر درآمد مشاغل: این فصل به مالیات بر درآمدهای حاصل از فعالیت‌های شغلی و حرفه‌ای اشخاص حقیقی مانند پزشکان، وکلا، کسبه و صنعتگران می‌پردازد.
- فصل پنجم: مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی: این فصل به نحوه تشخیص درآمد مشمول مالیات، نرخ‌های مالیاتی، معافیت‌ها و تکالیف مالیاتی شرکت‌ها و سایر اشخاص حقوقی می‌پردازد.
- فصل ششم: مالیات درآمد اتفاقی: این فصل به مالیات بر درآمدهایی که به صورت غیرمستمر و اتفاقی عاید اشخاص می‌شود، مانند جوایز، می‌پردازد.
- فصل هفتم: مالیات بر جمع درآمد ناشی از منابع مختلف: این فصل به مواردی می‌پردازد که یک شخص حقیقی از منابع مختلف درآمدی داشته باشد.
باب چهارم: در مقررات مختلفه
این باب شامل مقررات عمومی و مشترکی است که در خصوص تمامی انواع مالیات‌های مستقیم کاربرد دارد. این مقررات مواردی مانند وظایف و اختیارات ماموران مالیاتی، نحوه تشخیص و مطالبه مالیات، مراحل رسیدگی به اختلافات مالیاتی، جرائم و مجازات‌های مالیاتی، و سایر مقررات اجرایی را در بر می‌گیرد. این باب به عنوان پشتیبان اجرایی سایر باب‌ها عمل می‌کند و چارچوب‌های قانونی لازم برای اجرای صحیح قانون مالیات‌های مستقیم را فراهم می‌آورد.
باب پنجم: سازمان تشخیص و مراجع مالیاتی
این باب به تشکیلات و ساختار سازمان امور مالیاتی کشور و همچنین مراجع حل اختلاف مالیاتی می‌پردازد. در این باب، وظایف و اختیارات رئیس کل سازمان امور مالیاتی، ادارات کل امور مالیاتی، هیأت‌های حل اختلاف مالیاتی بدوی و تجدیدنظر، شورای عالی مالیاتی و دادستانی انتظامی مالیاتی تشریح شده است. این باب نقش کلیدی در فرآیند تشخیص، مطالبه، وصول و حل و فصل اختلافات مالیاتی دارد و ساختار اداری و قضایی نظام مالیاتی کشور را مشخص می‌کند.
درک صحیح این پنج باب برای تمامی مودیان مالیاتی، حسابداران، مدیران مالی و کارشناسان حقوقی ضروری است تا بتوانند به درستی تکالیف مالیاتی خود را انجام داده و از حقوق قانونی خود مطلع باشند. قانون مالیات‌های مستقیم ایران به عنوان یکی از اصلی‌ترین قوانین مالی در کشور، چارچوب کلی انواع مالیات‌های مستقیم، نحوه تشخیص، وصول و معافیت‌های مالیاتی را مشخص می‌کند. این قانون دارای چندین باب (بخش اصلی) است که پنج باب اول آن به شرح زیر میباشد:
باب اول: اشخاص مشمول مالیات
این باب به تعریف اشخاصی می‌پردازد که طبق قانون موظف به پرداخت مالیات هستند. به طور کلی، اشخاص حقیقی و حقوقی که در ایران درآمد یا دارایی دارند، مشمول این قانون می‌شوند.
- ماده ۱ قانون مالیات‌های مستقیم به تفصیل بیان می‌کند که چه کسانی مشمول پرداخت مالیات هستند. این شامل کلیه مالکین نسبت به اموال و املاک خود در ایران، هر شخص حقیقی ایرانی مقیم ایران نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل می‌کند، هر شخص حقیقی ایرانی مقیم خارج از ایران نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران تحصیل می‌کند، و هر شخص حقوقی ایرانی نسبت به کلیه درآمدهایی که در ایران یا خارج از ایران تحصیل می‌نماید، میباشد.
- ماده ۲ قانون مالیات‌های مستقیم نیز اشخاص و نهادهایی را که از پرداخت مالیات معاف هستند، مشخص می‌کند. این موارد شامل وزارتخانه‌ها و مؤسسات دولتی، دستگاه‌هایی که بودجه آنها به وسیله دولت تأمین می‌شود، و شهرداری‌ها میباشد. البته تبصره‌هایی نیز برای این ماده وجود دارد که شرایط خاصی را برای شرکت‌های متعلق به این نهادها یا موارد خاص دیگر تعیین می‌کند.
باب دوم: مالیات بر دارایی
این باب به انواع مالیات‌هایی که بر دارایی‌های مختلف وضع می‌شود، اختصاص دارد. مهمترین انواع مالیات بر دارایی که در این باب به آنها پرداخته شده عبارتند از:
- مالیات سالانه املاک: این مالیات بر اساس ارزش املاک و مستغلات دریافت می‌شود.
- مالیات بر اراضی بایر: برای جلوگیری از معطل ماندن زمین‌های قابل استفاده، این مالیات برای اراضی که بدون استفاده رها شده‌اند در نظر گرفته شده است.
- مالیات بر ارث: این مالیات از ماترک متوفی و بر اساس طبقات وراث و ارزش اموال به جا مانده، محاسبه و وصول می‌گردد. این بخش شامل مواد مربوط به نحوه ارزیابی اموال، معافیت‌ها و وظایف وراث و مراجع قانونی است.
- حق تمبر: این مالیات بر برخی اسناد، اوراق و مدارک مانند چک، سفته، بارنامه، اسناد تجاری، و مدارک شرکت‌ها تعلق می‌گیرد. میزان حق تمبر برای هر مورد در قانون مشخص شده است.
- مالیات مستغلات مسکونی خالی از سکنه: با هدف عرضه بیشتر واحدهای مسکونی به بازار اجاره و فروش، برای خانه‌هایی که برای مدت معینی خالی از سکنه باقی بمانند، مالیات در نظر گرفته شده است.
باب سوم: مالیات بر درآمد
این باب یکی از گسترده‌ترین بخش‌های قانون مالیات‌های مستقیم است و به انواع درآمدهای اشخاص حقیقی و حقوقی و نحوه محاسبه مالیات آنها می‌پردازد. این باب به فصول مختلفی تقسیم می‌شود که هر فصل به یک نوع خاص از درآمد اختصاص دارد:
- فصل اول: مالیات بر درآمد املاک: شامل درآمدهای حاصل از اجاره املاک و همچنین نقل و انتقال قطعی املاک و حق واگذاری محل است. در این فصل نحوه محاسبه درآمد مشمول مالیات، هزینه‌های قابل قبول و معافیت‌های مربوط به درآمد املاک تشریح شده است. (مواد ۵۲ الی ۸۰)
- فصل دوم: مالیات بر درآمد کشاورزی: به درآمدهای حاصل از فعالیت‌های کشاورزی و دامپروری و معافیت‌ها و مقررات مربوط به آن می‌پردازد. (ماده ۸۱)
- فصل سوم: مالیات بر درآمد حقوق: این فصل به مالیات بر درآمدی که اشخاص حقیقی در خدمت شخص دیگر (اعم از حقیقی یا حقوقی) در قبال تسلیم نیروی کار خود بابت اشتغال در ایران تحصیل می‌کنند، اختصاص دارد. نحوه محاسبه مالیات حقوق، معافیت‌های سالانه و وظایف کارفرمایان در این بخش مشخص شده است. (مواد ۸۲ الی ۹۲)
- فصل چهارم: مالیات بر درآمد مشاغل: درآمدهای حاصل از اشتغال به مشاغل آزاد، اصناف، حرفه‌ها و به طور کلی هرگونه فعالیت تجاری و خدماتی اشخاص حقیقی در این فصل بررسی می‌شود. نحوه تعیین درآمد مشمول مالیات، نگهداری دفاتر و اسناد و مدارک، و ضرایب مالیاتی از جمله موارد این فصل است. (مواد ۹۳ الی ۱۰۴)
- فصل پنجم: مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی: این فصل به مالیات بر درآمد شرکت‌ها و سایر اشخاص حقوقی می‌پردازد. نرخ مالیات، نحوه محاسبه درآمد مشمول مالیات، هزینه‌های قابل قبول، معافیت‌ها و تکالیف اشخاص حقوقی در این بخش بیان شده است. (مواد ۱۰۵ الی ۱۱۸)
- فصل ششم: مالیات بر درآمد اتفاقی: درآمدهای نقدی و غیرنقدی که شخص به صورت بلاعوض و یا از طریق شرط‌بندی یا جایزه به دست می‌آورد، مشمول مالیات بر درآمد اتفاقی است. (مواد ۱۱۹ الی ۱۲۸)
- فصل هفتم: مالیات بر جمع درآمد ناشی از منابع مختلف: مقررات مربوط به تجمیع درآمدهای مختلف یک شخص حقیقی و محاسبه مالیات نهایی آن در این فصل آمده است. (مواد ۱۲۹ الی ۱۳۱)
باب چهارم: در مقررات مختلفه
این باب شامل مجموعه‌ای از قوانین و مقررات عمومی است که در خصوص تمامی یا اکثر انواع مالیات‌های مستقیم کاربرد دارد. این مقررات جنبه‌های مختلفی را پوشش می‌دهند:
- فصل اول: معافیت‌ها: در این فصل به انواع معافیت‌های مالیاتی که برای حمایت از بخش‌های خاص اقتصادی، فعالیت‌های فرهنگی، یا گروه‌های خاص اجتماعی در نظر گرفته شده، پرداخته می‌شود.
- فصل دوم: هزینه‌های قابل قبول و استهلاکات: شرایط و انواع هزینه‌هایی که مؤدیان مالیاتی می‌توانند از درآمد خود کسر کنند تا به درآمد مشمول مالیات برسند، و همچنین نحوه محاسبه استهلاک دارایی‌ها در این فصل تشریح می‌شود.
- فصول دیگر این باب به مواردی مانند وظایف مؤدیان (مانند تسلیم اظهارنامه، نگهداری دفاتر)، وظایف اشخاص ثالث (مانند بانک‌ها در ارائه اطلاعات)، تشویقات و جرائم مالیاتی (مانند جریمه عدم تسلیم اظهارنامه یا پاداش خوش‌حسابی)، و نحوه وصول مالیات می‌پردازد.
باب پنجم: سازمان تشخیص و مراجع مالیاتی
این باب به ساختار، وظایف و اختیارات سازمان امور مالیاتی کشور و مراجع حل اختلاف مالیاتی اختصاص دارد. شناخت این مراجع برای مؤدیان مالیاتی جهت پیگیری امور مالیاتی و دفاع از حقوق خود ضروری است. این باب شامل فصول زیر است:
- فصل اول: مراجع تشخیص مالیات و وظایف و اختیارات آنها: به معرفی واحدهای مختلف سازمان امور مالیاتی و حدود اختیارات و مسئولیت‌های مأموران مالیاتی می‌پردازد.
- فصل دوم: ترتیب رسیدگی: مراحل و فرآیندهای رسیدگی به پرونده‌های مالیاتی، از ابلاغ اوراق تا صدور برگ تشخیص، در این فصل بیان شده است.
- فصل سوم: مرجع حل اختلاف مالیاتی: در صورت اعتراض مؤدی به برگ تشخیص مالیات، هیأت‌های حل اختلاف مالیاتی بدوی و تجدیدنظر به عنوان مراجع رسیدگی به این اختلافات عمل می‌کنند. نحوه تشکیل این هیأت‌ها، آیین دادرسی و اعتبار آرای آنها در این فصل مشخص شده است.
- فصل چهارم: شورای عالی مالیاتی و وظایف و اختیارات آنها: این شورا به عنوان یک مرجع عالی نظارتی و مشورتی در امور مالیاتی فعالیت می‌کند و وظایفی مانند ایجاد وحدت رویه و پاسخ به استعلامات را بر عهده دارد.
- فصل پنجم: هیأت عالی انتظامی مالیاتی و وظایف و اختیارات آنها: این هیأت به تخلفات اداری مأموران مالیاتی و سایر کارکنان سازمان امور مالیاتی رسیدگی می‌کند.
- فصل ششم: دادستانی انتظامی مالیاتی و وظایف و اختیارات آن: وظیفه این دادستانی، تعقیب و پیگیری تخلفات انتظامی کارکنان سازمان امور مالیاتی است.
آشنایی با این پنج باب اولیه، درک کلی و مناسبی از ساختار و مفاد اصلی قانون مالیات‌های مستقیم ایران را فراهم می‌آورد. برای اطلاعات دقیق‌تر و جزئی‌تر، مراجعه به متن کامل قانون و آیین‌نامه‌ها و بخشنامه‌های مربوطه ضروری است.